'Letters'

Banketletters, chocoladeletters, letters van suikergoed of marsepein: jaarlijks gaan er tienduizenden over de toonbank als de Goedheiligman weer in het land is. De toepassing van letters als snoepgoed, of breder, als voedingsmiddel is al ongeveer tweeduizend jaar oud en bezat een flinke portie educatieve waarde. Al in het antieke Rome werd het alfabet aangeleerd door het eten van letterkoeken. Deze snoeplettermethode is waarschijnlijk ook bedoeld door Horatius toen hij schreef over ‘somtijds vriendelijke leermeesters die met lekkernijen kinderen plezier deden, opdat zij graag het alfabet zouden leren’. Het eten van letters zou ook een traditie zijn gedurende de Middeleeuwen. Op kloosterscholen kregen de leerlingen schrijfles met behulp van losse letters, gemaakt van brood. Wie een letter mooi kon naschrijven mocht 'em als beloning opeten.

Voor oude bronnen omtrent 'letters' met betrekking hebbend op Nederland, klik hier

Ouderwetse opzettertjes

Het is niet bekend hoeveel kinderen hun eerste letterkennis hebben verworven door het oppeuzelen van banket- en chocoladeletters maar het moeten er velen zijn geweest. De ouderen onder ons zullen zich ongetwijfeld nog de vermicelli-letters en opzettertjes van biscuit herinneren. Laatstgenoemde biscuitlettertjes werden nog minstens tot in de jaren ’70 verkocht. De in Nederland uitermate bekende ABC–haneboeken zouden ook wel eens binnen deze methodiek kunnen passen zeker ook gezien de letter B: B is de bakker, die bakt voor ons het brood. In het Duitse Würtemberg werden tot aan de Tweede Wereldoorlog drie letters van het ABC in de pap meegekookt om de kinderen ‘Lernkräftig’ te maken. Iets dergelijks vond ook plaats in Baden waar het meekoken van vermicelliletters een volksgebruik was. Op Sicilië werd een ‘abizzé’ bij het pasgeboren kind in de wieg gelegd om mogelijke studiebollen te stimuleren. Ook in Frankrijk kon men de pedagogische rol van letterkoeken waarderen zoals blijkt uit een geschrift uit 1886 en ook in Engeland worden meerdere malen koekletter – eters vermeld. In het boek ‘The vicar of Wakefield’ van Oliver Goldsmith lezen we: “Mr. Burchill bracht voor elk van mijn kleintjes een stuiver peperkoek mee. Mijn vrouw beloofde het voor hen te bewaren en het hun letter voor letter te geven.”

Bron tekst: www.bakkerijwiki.nl

Ontbijt met lettergebak

Het Groninger Museum is in het bezit van een schilderij van Peter Binoit uit ca. 1620 dat is getiteld “Het ontbijt met lettergebak”. Te midden van kleine en grotere bruin- en witgekleurde balletjes en - suikerstaafjes liggen de initialen van de schilder, P en B, gemaakt van suikerwerk. Dat was meer dan 150 jaar eerder dan de vermelding van suikerletters in het boek ‘Volkoomen Neerlandsch Kookkunstig Woordenboek, voorgesteld in de Friesche Keukenmeid’ uit 1797. Schrijfster Catharina Zierikhoven beschrijft daarin tot letters gevormde bakwaren en maakt daarbij onderscheid tussen rode en witte letters, banketletters en letterkoeken. Ook van marsepein, fondant en andere zoetwaren worden letters vervaardigd. In de 18e eeuw zijn er meerdere vermeldingen van lettergebak zoals de biscuitletters in Frankrijk en de marsepeinen letters uit Leipzig.

Bron tekst: www.bakkerijwiki.nl

Ca. 1620 - Peter Binoit 'Stilleven met letter gebak'

Bron afb.: www.wikiewand.com

Hier heeft de schilder, Peter Binoit, op speelse wijze zijn eigen signatuur verwerkt in de compositie. In plaats van op de gebruikelijke wijze te signeren, laat hij de letters P en B het meest in het oog springen in het stapeltje. Verder zijn ook een O, een R, een I en een N te herkennen, ...

Letters / Geschenken / St. Nicolaastafel / Stoeltje

In de zeventiende eeuw werden al deeg - snoepletters gebruikt bij de geschenken van Sint Nicolaas. De letters die gebruikt werden waren meestal de intitalen van de kinderen en werden dan op het stoeltje of op de Sint Nicolaastafel bijgezet, zo kon men zien voor wie de geschenken was. 

1687 – Een vrolijke ‘morgen’ , Cornelis Dusart

Bron: www.christies.com

Sint Nicolaas ochtend in een eenvoudig gezin.

Een vrolijke 'morgen' in 1687, geschilderd door Cornelis Dusart. Het is Sint Nicolaas ochtend in een eenvoudig gezin. Rond het kleine stoeltje (variant op het schoentje zetten) op de voorgrond heeft Sint Nicolaas zijn gaven uitgestald: bekende zaken als de golfstok, trekpaard, vruchten, noten, een duivekater en een hylickmaker.  Rechts boven de dame, hang ook nog een sok met geschenken en een roe erin. Een bijzonder detail zijn de drie letters die op het stoeltje (variant op het schoentje zetten / sok ophangen) liggen: een T, een B en een D van suikergoed of koek. Zouden het de intitalen van de drie kinderen kunnen zijn? Het geeft in ieder geval aan dat in de zeventiende eeuw al deeg/snoepletters gebruikt zijn op het feest van Sint Nicolaas.

Ca. 1736 / 1775 - December: Sinterklaastafel, Jan Caspar Philips

1761 - Sint Nicolaasfeest, Jacob Houbraken, naar Cornelis Troost

1779 - Sinterklaaskraam

Bron afb.: Lelie- en rozeknoppen; weekblad voor meisjes jrg 8, 1888-1889, no 2, 05-12-1888 www.delpher.nl - www.sintenpietengilde.nl

Afbeelding van een oude Amsterdamsche Sinterklaaskraam, gevolgd naar een houtsnede van 1779, toen de markt nog in bloei was.

Centsprenten - Volksprenten - Prenten

Bron: www.rijksmuseum.nl / Bron afb. 3 en 4: www.collectiegelderland.nl

1850 - Boekje 'St. Nicolaas en zijn knecht' / Herdrukken

Bron Afb. 1 en 2: (Eerste druk - 1850) www.hetoudekinderboek.nl / Afb. 3 t/m 6: Herdrukken, klik hier

Illustraties - Letters / Sint Nicolaastafel

Afb. 1: 1873, Boek 'Sint Nicolaas ABC', Bron: www.collectie.atlasvanstolk.nl / Afb. 2: Ca. 1876 - Boek 'Smakelijk eten': ABC boekje voor lieve kinderen - Bron: www.geheugen.delpher.nl / Afb. 3: 1928 - Boek 'Sinterklaas kapoentje' - Bron: www.pasttimebooks.nl / Afb. 4: Ca. ? - Boek 'met St. Nicolaas door Nederland / Afb. 5: Ca. ? - Boek 'St. Nicolaas' - F.H. van Leent 

Illustraties - Deegletters / Chocoladeletters

Afb. 1: 1890 - Boek 'Sint Nicolaas en zijn knecht' (herdruk) / Afb. 2: Jr. 50/60, Banketletterdoos / Afb. 3: Jr. 50/60, 'St. Nicolaas en kerst liederen kleurboek - Verzamelaar B / Afb. 4: Jr. 70/80, Kleurboek / Afb. 5: Ca. 1936, Bron - www.zwiggelaarauctions.nl

Sinterklaaspapier - Deegletters / Chocoladeletters

Russisch brood

Alle eerder vermelde zoetwaren moeten onderscheiden worden van het zogenoemde Russisch brood, bestaande uit een niet te taai gebakken deeg in lettervorm. Met behulp van een spuitzak werden de letters gevormd naar het antiqua lettertype uit de Oudheid. Dit was gemakkelijker te modelleren dat de modernere gotische letters. Vooral kinderen vermaakten zich eeuwenlang met letters van Russisch brood. Dat de educatieve snoepletters langzamerhand met het Sinterklaasfeest zijn vergroeid is op zich niet vreemd als men bedenkt dat het kinderfeest ook vaak een educatief en corrigerend element in zich droeg onder door Zwarte Piet te associëren met een zak en een roe.

Bron tekst: www.bakkerijwiki.nl

Letters van korstdeeg

Meer dan 100 jaar geleden werden er al banketletters bereid, maar toen wist men nog maar weinig af van het feit dat diverse bestanddelen van de receptuur met elkaar in evenwicht moesten zijn om een goed smakend gebak te verkrijgen. Vakmensen, die destijds de receptuur samenstelden, deden dat op hun gevoel, vaak met goed resultaat. Claude Lorraine, die beschouwd wordt als de uitvinder van het bladerdeeg – de basis van de banketletter-, ontdekte dat bij toeval. Claude, pasteibakker, was vergeten de boter in het deeg te verwerken. Om alsnog tot een goed product te komen, vouwde hij de boter in het deeg, vouwde het weer dubbel enz. totdat de boter niet meer te zien was. Tot zijn verbazing verkreeg hij een veel brosser en luchtiger product dan hij gewend was. Samen met amandelspijs als vulling is dit korstdeeg nog steeds een lekkernij

Bron tekst: www.bakkerijwiki.nl

Macaronletters

In Limburg en met name in Venlo en omgeving bakte men op hoogtijdagen de Amandelmacaronletters. Deze staken in veel gevallen zelfs de boterletters naar de kroon.

Bron tekst / foto: www.bakkerijwiki.nl

18e Eeuw - Recepten / Letterkoekjes

Recepten voor letterkoekjes komen veelvuldig voor in de 18e eeuw, zoals bij Mevrouw Marselis in 1790 en een bakboekje uit 1759. Uit de 17e eeuw zijn de recepten zeer schaars. Een onlangs uitgegeven handgeschreven kookboekje uit 1656 (Koock Boeck Voor Juffer Anna Ter Braeck van Opgandt) geeft wel een recept, voor rode sucker letteren.

Bron tekst & meer informatie: www.eetverleden.nl

Link: